Nắng, bao gồm nhiệt độ cao và ánh sáng, đóng vai trò quan trọng trong việc quyết định năng suất lúa. Là một loại cây trồng có nguồn gốc nhiệt đới, lúa không chỉ ưa sáng mà còn nhạy cảm với quang chu kỳ (độ dài ngày). Các yếu tố như nhiệt độ, cường độ ánh sáng và thời gian chiếu sáng đều tác động trực tiếp đến quá trình sinh trưởng, phát triển và năng suất của cây lúa.
1. Nhiệt độ lý tưởng cho sự phát triển của cây lúa
Nhiệt độ là một trong những yếu tố môi trường quan trọng nhất ảnh hưởng đến sự phát triển của cây lúa. Nhiệt độ lý tưởng cho cây lúa dao động trong khoảng 20-30°C. Trong khoảng nhiệt độ này, các quá trình sinh lý như quang hợp, hô hấp và trao đổi chất diễn ra tối ưu, giúp cây lúa phát triển khỏe mạnh và đạt năng suất cao.
- Nhiệt độ dưới 20°C: Có thể làm chậm quá trình sinh trưởng, đặc biệt là ở các giai đoạn nhạy cảm như làm đòng. Ở các tỉnh miền Bắc và Bắc Trung Bộ của Việt Nam, nhiệt độ thấp vào mùa đông và đầu xuân
- Nhiệt độ trên 30°C: Nhiệt độ quá cao có thể gây stress nhiệt, ảnh hưởng đến khả năng thụ phấn và kết hạt, dẫn đến tỷ lệ hạt lép tăng cao. Điều này đặc biệt nghiêm trọng ở các giai đoạn ra hoa và tạo hạt.
Do đó, việc lựa chọn thời vụ gieo trồng phù hợp với điều kiện nhiệt độ là yếu tố then chốt để đảm bảo năng suất lúa. Các tỉnh miền Nam, với khí hậu nhiệt đới ổn định quanh năm, thường có điều kiện nhiệt độ thuận lợi hơn so với miền Bắc, nơi nhiệt độ chỉ lý tưởng từ tháng 2 trở đi.
2. Cường độ ánh sáng và vai trò trong quang hợp
Cây lúa là cây ưa sáng, và cường độ ánh sáng ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình quang hợp – quá trình chính tạo ra năng lượng và chất dinh dưỡng cho cây. Ánh sáng mặt trời, đặc biệt là ánh sáng khả kiến (ánh sáng mà mắt người nhìn thấy được), đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy quá trình quang hợp của cây lúa.
- Cường độ ánh sáng lý tưởng: Ở các tỉnh miền Nam, cường độ ánh sáng từ bức xạ mặt trời thường ổn định và phù hợp quanh năm, tạo điều kiện thuận lợi cho cây lúa phát triển. Ngược lại, ở miền Bắc và Bắc Trung Bộ, cường độ ánh sáng chỉ đạt mức tối ưu từ tháng 4, khi ánh sáng mặt trời mạnh hơn và ngày dài hơn.
- Ảnh hưởng đến năng suất: Cường độ ánh sáng mạnh và ổn định giúp tăng cường khả năng quang hợp, từ đó thúc đẩy sự tích lũy chất khô trong cây, đặc biệt là ở hạt. Nếu ánh sáng yếu (do mây che phủ hoặc mùa mưa kéo dài), quá trình quang hợp sẽ bị hạn chế, dẫn đến năng suất lúa giảm.
Đặc biệt, với các giống lúa địa phương trung và dài ngày, cường độ ánh sáng không chỉ ảnh hưởng đến quang hợp mà còn tác động đến các giai đoạn phát triển quan trọng như làm đòng và ra hoa. Thiếu ánh sáng trong các giai đoạn này có thể làm chậm hoặc gián đoạn quá trình sinh sản của cây, dẫn đến giảm số lượng và chất lượng hạt.
3. Quang chu kỳ và ảnh hưởng đến quá trình làm đòng, trỗ bông
Quang chu kỳ, hay thời gian chiếu sáng và bóng tối trong một ngày đêm, có tác động rõ rệt đến các giai đoạn phát triển sinh sản của cây lúa, đặc biệt là quá trình phân hóa đòng và trỗ bông. Cây lúa nhạy cảm với độ dài ngày, và thời gian chiếu sáng lý tưởng có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm các giai đoạn phát triển quan trọng.
- Thời gian chiếu sáng lý tưởng: Các nghiên cứu chỉ ra rằng thời gian chiếu sáng từ 9-10 giờ/ngày có tác dụng rõ rệt trong việc xúc tiến quá trình làm đòng và trỗ bông. Trong điều kiện này, cây lúa có thể chuyển đổi từ giai đoạn sinh trưởng sinh dưỡng sang giai đoạn sinh sản một cách hiệu quả.
- Ảnh hưởng của quang chu kỳ:
- Nếu thời gian chiếu sáng quá ngắn (dưới 9 giờ/ngày), quá trình phân hóa đòng có thể bị chậm lại, làm kéo dài thời gian sinh trưởng và giảm năng suất.
- Ngược lại, thời gian chiếu sáng quá dài (trên 10 giờ/ngày) có thể gây rối loạn quang chu kỳ ở một số giống lúa, đặc biệt là các giống lúa dài ngày, dẫn đến việc ra hoa không đồng đều hoặc thất bại trong việc hình thành hạt.
Ở Việt Nam, các tỉnh miền Nam thường có thời gian chiếu sáng ổn định quanh năm, phù hợp với nhu cầu quang chu kỳ của cây lúa. Trong khi đó, ở miền Bắc, thời gian chiếu sáng ngắn vào mùa đông có thể gây khó khăn cho các giống lúa dài ngày, đòi hỏi người nông dân phải chọn giống lúa phù hợp hoặc điều chỉnh thời vụ để tận dụng tối đa ánh sáng mặt trời.
4. Khuyến nghị
Nắng, với các yếu tố nhiệt độ, cường độ ánh sáng và quang chu kỳ, là một trong những yếu tố quyết định năng suất lúa. Để tối ưu hóa năng suất, người nông dân cần lưu ý:
- Lựa chọn thời vụ phù hợp: Ở miền Bắc, nên gieo trồng các giống dài ngày vụ xuân để tận dụng nhiệt độ và ánh sáng tối ưu. Ở miền Nam, cần đảm bảo hệ thống tưới tiêu để giảm thiểu tác động của nhiệt độ cao.
- Sử dụng giống lúa phù hợp: Các giống lúa địa phương trung và dài ngày cần được chọn lọc dựa trên đặc điểm quang chu kỳ và điều kiện ánh sáng của khu vực.
- Quản lý môi trường canh tác: Đảm bảo cây lúa nhận đủ ánh sáng bằng cách tránh trồng quá dày hoặc trong khu vực thiếu sáng.
Hiểu rõ ảnh hưởng của nắng đến cây lúa không chỉ giúp tối ưu hóa năng suất mà còn góp phần xây dựng các chiến lược canh tác bền vững, thích ứng với biến đổi khí hậu và đặc điểm thời tiết của từng vùng.
