Ốc bươu vàng (Pomacea canaliculata) là một loài ốc nước ngọt ngoại lai, thích nghi tốt với điều kiện ngập nước, mực nước nông, và có khả năng sống trong môi trường nước đục, nghèo oxy. Tốc độ sinh sản cực nhanh, mỗi con cái có thể sản sinh hàng nghìn ốc con trong một mùa. Điều này khiến ốc bươu vàng dễ dàng bùng phát thành dịch nếu không có biện pháp kiểm soát.
Để diệt trừ kiểm soát ốc bươu vàng (Pomacea canaliculata) hiệu quả trên đồng ruộng, bà con cần áp dụng các biện pháp tổng hợp, kết hợp thủ công, sinh học, canh tác và hóa học, đồng thời giảm thiểu tác động đến môi trường và hệ sinh thái.
1. ĐẶC ĐIỂM SINH THÁI CỦA ỐC BƯƠU VÀNG
Ốc bươu vàng sống chủ yếu ở môi trường nước ngọt như ao, hồ, kênh rạch, mương, đồng ruộng ngập nước, hoặc các khu vực đất ngập nước có nhiều thực vật thủy sinh. Ốc chịu được nhiệt độ thấp (xuống 10°C trong thời gian ngắn) và có thể sống sót trong đất ẩm khi ruộng khô hạn, chui sâu xuống bùn để ngủ đông (thời gian sống sót lên đến 6 tháng).
Chúng là loài ăn tạp, ưa thích thực vật thủy sinh (rau muống, bèo, lúa non), lá cây (khoai lang, đu đủ), tảo, mùn bã hữu cơ, và đôi khi cả xác động vật chết. Đặc biệt phá hại lúa ở giai đoạn mạ đến đẻ nhánh (7-30 ngày sau gieo sạ), cắn đứt thân lúa non, gây thiệt hại nặng.
2. ĐẶC ĐIỂM SINH SẢN CỦA ỐC BƯƠU VÀNG
Ốc bươu vàng là loài lưỡng tính phân giới (có con đực và con cái riêng biệt). Con cái lớn hơn con đực, vỏ ốc trơn bóng, màu vàng đến nâu tùy môi trường. Giao phối diễn ra trong nước, thường vào ban đêm hoặc sáng sớm, khi nhiệt độ và độ ẩm phù hợp.
Ốc cái đẻ trứng trên cạn, trên các bề mặt như thân cây, cọc tre, bờ ruộng, hoặc lá cây cách mặt nước 10-50 cm. Tốc độ sinh sản nhanh, mỗi con cái có thể sản sinh hàng nghìn ốc con trong một mùa. Điều này khiến ốc bươu vàng dễ dàng bùng phát thành dịch nếu không có biện pháp kiểm soát.
Trứng có màu hồng đậm khi mới đẻ, chuyển sang hồng nhạt trước khi nở (sau 7-14 ngày, tùy nhiệt độ). Mỗi ổ trứng chứa 200-600 trứng, trung bình 300 trứng. Một con ốc cái có thể đẻ 5-10 ổ trứng trong một mùa sinh sản, với tổng số trứng lên đến hàng nghìn. Ốc có thể đẻ quanh năm ở vùng nhiệt đới, nhưng tập trung vào mùa mưa (tháng 5-10 ở Việt Nam).
Trứng nở sau 7-14 ngày, ốc non rơi xuống nước, phát triển nhanh, đạt kích thước trưởng thành (3-5 cm) sau 2-3 tháng. Ốc trưởng thành có thể sống 2-4 năm, tùy điều kiện môi trường. Mật độ ốc non rất cao trong 1-2 tuần đầu sau khi nở, dễ gây hại lớn nếu không kiểm soát kịp thời.
3. BIỆN PHÁP DIỆT TRỪ VÀ KIỂM SOÁT ỐC BƯƠU VÀNG TRÊN ĐỒNG RUỘNG
Biện pháp thủ công và cơ học
- Thu gom ốc và trứng: Thường xuyên kiểm tra ruộng vào sáng sớm hoặc chiều mát để bắt ốc và thu gom ổ trứng (màu hồng đậm khi mới đẻ, hồng nhạt khi sắp nở). Tiêu hủy bằng cách đốt hoặc chôn sâu. Cắm cọc tre, sậy, thân cây khoai mì, cọng dừa, hoặc thân cây bắp ở những khu vực ốc tập trung (mương, rãnh, ao hồ) để dụ ốc mẹ đẻ trứng, sau đó thu gom định kỳ 5-7 ngày/lần trước khi trứng nở.
- Đánh rãnh thoát nước: Tạo rãnh thoát nước (kích thước 25×5 cm, cách nhau 10-15 m) trên ruộng để ốc tập trung vào rãnh, dễ thu gom bằng tay hoặc xử lý thuốc.
- Lắp lưới chắn: Đặt lưới mắt cáo, phên tre hoặc lưới nilon tại cống, mương dẫn nước để ngăn ốc xâm nhập vào ruộng, đồng thời dễ thu gom. Lưới cần đặt từ đầu vụ đến khi thu hoạch.
Biện pháp canh tác
- Làm đất kỹ: Cày bừa kỹ, làm đất bằng phẳng, tránh các vùng trũng đọng nước vì ốc phát triển mạnh trong môi trường ngập nước. Cày sâu giúp tiêu diệt ốc và trứng còn sót trong đất. Cho nước vào ruộng trước khi gieo sạ để dụ ốc trồi lên, sau đó cày để diệt.
- Điều tiết nước: Giữ mực nước nông (2-5 cm) để hạn chế ốc di chuyển và phá hại. Rút nước định kỳ hoặc giữ ruộng đủ ẩm thay vì ngập sâu.
- Chọn giống tốt: Sử dụng giống lúa có tỷ lệ nảy mầm cao, kết hợp bón phân lót để cây lúa phát triển khỏe, giảm thiệt hại do ốc.
Biện pháp sinh học
- Thả vịt: Thả vịt (khoảng 20 con/1.000 m²) sau khi bừa đất hoặc sau thu hoạch để vịt ăn ốc non và trứng. Có thể thả khi lúa đã cứng cây để tránh vịt phá lúa.
- Dẫn dụ bằng thực vật: Sử dụng lá khoai lang, đu đủ, rau muống, xơ mít, hoặc cây xương rồng thả xuống ruộng để dụ ốc tập trung, sau đó thu gom. Nhựa cây (như xương rồng, trúc đào) có thể làm ốc say, nổi lên mặt nước, dễ bắt.
- Bẫy thực vật hoặc bả: Đắp mô cỏ xanh trên ruộng để ốc chui vào ẩn nấp, thu gom vào chiều tối. Bẫy sữa bằng cách ngâm vải thô trong hỗn hợp 4 lít nước + 1 lít sữa, đặt ở nơi ốc phá nặng, thu gom vào sáng hôm sau. Hoặc bẫy bia: Trộn lúa/ngô nảy mầm với đường, ủ 3 ngày, đặt trong lon ở ruộng để dụ ốc.
- Sử dụng thiên địch: Thả cá trê, cá trắm đen, hoặc cá chép để ăn ốc nhỏ (<3g), nhưng hiệu quả hạn chế với ốc trưởng thành.
Biện pháp hóa học
- Sử dụng vôi bột: Rắc vôi bột (500-550 kg/ha hoặc 18-20 kg/sào) sau lần làm đất cuối để diệt ốc và cải tạo đất (giảm độ chua, cung cấp canxi). Giữ mực nước thấp để tăng hiệu quả. Vôi an toàn hơn thuốc hóa học và ít ảnh hưởng đến sinh vật thủy sinh.
- Thuốc diệt ốc: Chỉ sử dụng khi mật độ ốc cao (>3 con/m²) và các biện pháp khác không hiệu quả.
Các biện pháp bổ sung
- Chế phẩm thảo mộc: Sử dụng lá cây xoan, cây sở, hạt xoan ta (20-30 kg/ha), hoặc rễ cây thuốc cá (30-40 kg/ha), phơi khô, nghiền nhỏ, rắc đều trên ruộng (mực nước 3-5 cm) để diệt ốc.
- Vệ sinh đồng ruộng: Sau thu hoạch, dọn sạch cỏ dại ven bờ để hạn chế nơi trú ẩn của ốc.
- Quản lý đồng bộ: Tổ chức thu gom ốc và trứng trên diện rộng (ao, hồ, kênh rạch) để giảm nguồn lây lan.
Ốc bươu vàng sinh sản nhanh, thích nghi tốt, và có thể lây lan từ khu vực lân cận. Vì vậy bà con nên kết hợp đồng thời nhiều giải pháp với nhau để đạt kết quả tốt. Bên cạnh đó ưu tiên các biện pháp an toàn để bảo vệ đồng ruộng và thiên địch có lợi. Bằng cách kết hợp các phương pháp này một cách khoa học và đồng bộ, nông dân có thể quản lý hiệu quả ốc bươu vàng, bảo vệ cây lúa và giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường.
