Tuyến trùng là sinh vật có kích thước rất nhỏ (thường chỉ 0.3 – 1.5 mm), hình dạng giống giun, sống ký sinh trong đất và tấn công hệ rễ của cây trồng. Chúng được coi là một trong những đối tượng dịch hại nguy hiểm nhất, đặc biệt đối với cây công nghiệp lâu năm như cà phê và hồ tiêu, vì chúng không chỉ gây hại trực tiếp mà còn mở đường cho các loại nấm, vi khuẩn xâm nhập, gây nên các hội chứng bệnh phức tạp như vàng lá, thối rễ, chết chậm, thậm chí là chết nhanh (trên hồ tiêu).
Dấu hiệu tuyến trùng gây hại trên cây Cà phê
Tuyến trùng gây hại cà phê chủ yếu thuộc hai chi là Meloidogyne spp. (Tuyến trùng nốt sưng) và Pratylenchus spp. (Tuyến trùng gây thối rễ).
Triệu chứng trên mặt đất (Thân, cành, lá)
- Cây sinh trưởng kém, còi cọc: Đây là dấu hiệu dễ nhận thấy nhất. Cây thấp lùn, ít cành thứ cấp, lóng ngắn.
- Vàng lá: Lá chuyển sang màu vàng úa, thường bắt đầu từ các lá già phía dưới rồi lan dần lên trên. Hiện tượng này dễ nhầm lẫn với thiếu dinh dưỡng.
- Chùn đọt: Đọt non phát triển chậm hoặc bị ức chế, chùn lại.
- Héo rũ: Cây có biểu hiện héo rũ, đặc biệt vào giữa trưa nắng gắt, dù đất vẫn đủ ẩm. Điều này xảy ra do rễ bị tổn thương, khả năng hút nước và dinh dưỡng bị suy giảm nghiêm trọng.
- Giảm năng suất và chất lượng: Cây ra hoa ít, tỷ lệ đậu trái thấp, quả nhỏ, không đều, nhân bị lép. Năng suất giảm rõ rệt qua từng năm.
- Dễ nhổ lên: Ở cây con hoặc cây bị bệnh nặng, hệ rễ bị hư hỏng nên cây dễ dàng bị nhổ bật khỏi mặt đất bằng tay.
Triệu chứng dưới mặt đất (Tại rễ)
Đây là các dấu hiệu đặc trưng và quan trọng nhất để xác định tuyến trùng:
- U, cục, nốt sưng (Đặc trưng của Meloidogyne spp.): Xuất hiện các nốt sưng, u bướu bất thường trên rễ tơ, rễ cọc, có kích thước từ nhỏ như hạt đậu đến lớn hơn. Các nốt sần này cản trở sự vận chuyển nước và dinh dưỡng.
- Thối rễ và hoại tử: Rễ tơ bị thối đen từ chóp rễ lan vào trong (đặc trưng của Pratylenchus spp.). Hệ thống rễ tơ rất ít, còi cọc, đầu rễ bị đen và hoại tử.
- Rễ có vết thương, biến màu: Rễ có các vệt màu nâu đen, bị thối nhũn, dễ tuột khỏi vỏ. Mô rễ giòn, dễ gãy.
- Dễ bị nấm bệnh tấn công: Các vết thương hở do tuyến trùng gây ra là cửa ngõ lý tưởng cho các loại nấm bệnh như Fusarium spp. hoặc Rhizoctonia spp. xâm nhập, làm bệnh thối rễ, vàng lá trở nên nghiêm trọng hơn.
Dấu hiệu tuyến trùng gây hại trên cây Hồ tiêu
Tuyến trùng gây hại hồ tiêu cũng chủ yếu là Meloidogyne incognita (Tuyến trùng nốt sưng) và Radopholus similis (Tuyến trùng gây thối rễ). Tuyến trùng là nguyên nhân chính gây ra hội chứng chết nhanh và chết chậm trên cây tiêu.
Triệu chứng trên mặt đất (Thân, cành, lá)
- Vàng lá: Lá chuyển sang màu vàng không đồng đều, thường bắt đầu từ các lá già phía gốc rồi lan lên. Vàng lá thường rõ rệt hơn vào mùa khô.
- Héo rũ: Cây héo rũ tạm thời vào buổi trưa nắng, sau đó phục hồi vào buổi chiều mát. Nếu bị nặng, cây héo luôn và không phục hồi.
- Còi cọc, chậm phát triển: Cây sinh trưởng yếu, lá nhỏ, ít ra chồi non, đốt dây bị rụng (rụng lóng) khiến thân trơ trụi, ít cành cấp 1.
- Hiện tượng “chết chậm”: Cây suy yếu dần từng dây, vàng lá, rụng lá, còi cọc và cuối cùng chết.
Triệu chứng dưới mặt đất (Tại rễ)
- U bướu, nốt sưng: Xuất hiện các u bướu, nốt sần có kích thước khác nhau trên rễ tơ, rễ cám (do Meloidogyne spp.). Rễ bị cong queo, phồng to.
- Thối rễ và hoại tử: Rễ tơ bị thối đen, đứt đoạn, ít phát triển. Một số loài tuyến trùng (như Radopholus similis) gây hoại tử hoặc rỗng bên trong rễ.
- Mục nát và có mùi hôi: Trong trường hợp bệnh nặng, các u bướu bị mục nát, rễ bị thối có thể có mùi hôi nhẹ.
- Kết hợp nấm bệnh: Vết thương trên rễ do tuyến trùng tạo điều kiện cho nấm Phytophthora capsici (gây bệnh chết nhanh) và Fusarium sp. (gây bệnh chết chậm) xâm nhập, làm bệnh trầm trọng hơn.
Lưu ý quan trọng
Các triệu chứng bên ngoài như vàng lá, còi cọc, héo rũ có thể dễ bị nhầm lẫn với tình trạng thiếu dinh dưỡng hoặc các bệnh nấm rễ khác. Do đó, kiểm tra bộ rễ là bước then chốt để xác định chính xác sự hiện diện của tuyến trùng.
- Thời điểm gây hại mạnh: Tuyến trùng thường phát triển mạnh trong điều kiện đất ẩm, nhiệt độ và độ ẩm thích hợp (thường vào đầu và giữa mùa mưa).
- Phân biệt: Nếu thấy các nốt sưng bất thường trên rễ, đó là dấu hiệu gần như chắc chắn cây đã bị tuyến trùng gây hại.
